May bagyo ma't may rilim* Nicanor G. Tiongson Marahil ay manhid lamang ang hindi nakadarama ng krisis na bumabatbat sa lipunang Pilipino ngayon. Lumalao'y sumasama, ika nga, wala pa ring katatagan o pagkakaisa ang bansa. Mula noong 1986, nakaapat na administrasyon na ang bansa ngunit patuloy pa ring binabagbag ang gobyerno ng nagtutunggaliang ideolohiya mula kanan hanggang kaliwa. Naghahari pa rin ang mga pulitikong wala nang inisip kundi magpatambok ng bulsa habang isinusulong ang kanilang ambisyong pampulitika. Salamat sa panahon ng Diktadura, naging institusyon na ang lagayan sa mga opisina ng pamahalaan - pambansa man o pambayan. Maraming huwes ang nabibili at maraming opisyales na naatasang maglinis sa gobyerno ang nagbabantay-salakay sa sinesekwester. Dinudukot pa rin at sina-salvage ng ilang militar ang mga taong nagtatanggol sa mga karapatang pantao. Isinisigaw ng mga diyaryo araw-araw ang mga pagkidnap, pag-ambus, asasinasyon at pagbomba. At kung nakapanlulumo ang pulitika ay lalo pa ang ekonomiya. Hangin pa rin sa tiyan ang pinagmamalaking kaunlaran at kabuhayan. Anuman ang sabihin ng diyaryo, di na mapigil ang pagtaas ng gasolina at bilihin, habang bumababa ang halaga ng piso at ang kalidad ng ating binibili. Kahit tapos sa kolehiyo ay nahihirapang humanap ng trabaho, at makahanap man ay wala rin namang napapala sa naturingan-pang suweldo. Nagdadagsaan ang libo-libong Pilipino sa Gitnang Silangan, Europa at Asya para maging "construction worker" at katulong o para maglako ng aliw. Nitong nakaraang digmaan sa Iraq, may mga manggagawang Pilipinong mas gusto pang ipagbakasakali ang kanilang buhay sa gitna ng bombahan kaysa mamatay nang dilat ang mata sa sariling bayan. May ilang yumayaman sa walang-habas na pagputol ng ating mga puno, samantalang ang maraming magsasaka'y nasisiraan ng ani dahil walang tubig para sa irigasyon. May ilang kumakabig ng milyun-milyong piso para sa pag-eeksport ng mga nahuhuli sa ating karagatan, kung kaya't tayo ang nauubusan ng yamang-dagat. Napakadali sa mga iilan ang magpalobo ng tiyan, samantalang ang karamihang kumakapit sa patalim para mabuhay ay humpak pa rin ang pisngi at pag-asa. Naglipana ang pulubi at baliw, at marami ang nakatira sa ilalim ng tulay o sa bundok ng basura. Wala rin namang pinagkaiba ang serbisyong panlipunan. Kailangang mamitig ang binti o makipagbuno ang karaniwang empleyado para makasakay. Maya't maya ay walang ilaw, madalas ay walang tubig. Nakatutulig ang ingay sa lansangan man o subdibisyon, at halos di ka makahinga sa usok ng mga sasakyan at alikabok ng daan. Dumami ang mandurukot at holdaper na nanloloob sa daan, bahay at sasakyan. Marami sa mga kabataan ay nalululong sa droga at pumapatay nang walang awa, ngunit di naman masugpo ang droga dahil protektado ng matataas na militar. Walang pasubali ang paggagad ng mga kabataan sa kulturang dayuhan na napupulot sa mga pelikula at programa sa radyo at telebisyon na angkat mula sa Kanluran. Sa halip na ilapit ang estudyante sa kanyang lipunan, pinalalawak pa ng edukasyong Kanluranin ang guwang sa pagitan ng mag-aaral at ng kababayang dapat niyang unawain at paglingkuran. Maraming intelektuwal na makabayan ang sumusulat at nagsasalita sa wikang Ingles na di masakyan at di ginagamit ng masang Pilipino. Sa kabutihang-palad, marami na ngayong mga mulat at sensitibong mamamayan na nagmamalasakit sa bayan, ngunit kahit ang mga ito'y natitigilan o nahihintakutan sa laki, lawak at lalim ng problema ng bansa. Ano nga naman ang magagawa tungkol sa utang na bilyon-bilyong dolyar, sa korapsiyon sa gobyerno at terorismo, ng isang Grade IV titser sa isang mahirap na eskwelahan sa Ormoc o isang nanay na alipin ng lampin at kaldero, o akawntant kaya na tatlong kahig isang tuka, o isang bagong gradweyt ng KAL sa UP? Tila wala nga kung patuloy nating iisipin na ang mga problemang ito ay suliraning likha lamang ng sistema o gawa ng mga taong traydor sa bayan, mga suliraning hindi naman natin kinasasangkutan at maaaring kasangkutan. Sa ganitong pananaw, talaga ngang walang magagawa ang karaniwang mamamayang walang posisyon o kapangyarihan kundi magsawalang-kibo na lamang, mangibang bayan -- o magpatiwakal. Ngunit tila hindi ganoon ang katotohanan. Aminin man natin o hindi, ang anumang krisis ng bayan ay mauugat sa mga mamamayan. Sapagkat ang pamahalaan at kabuhayan ng isang bansa ay gusaling sintibay o sinrupok lamang ng mga indibidwal na mamamayang siyang tunay na bato, buhangin at bakal ng mga gusaling ito. Kaya naman, hindi sapat na puntiryahin natin si gayo't ganitong opisyal ng gobyerno na korap o inkompetent, at isisi ang taas ng bilihin sa mga mamumuhunang nagsasamantala, pagkat hindi rin naman magkakagayon ang mga taong ito kung ayaw natin. Walang magsasamantala, kung walang magpapasamantala. Malinaw, kung gayon, na ang dapat pagtuunan ng pansin ay ang dimensiyong personal at kultural ng ating mga suliraning panlipunan, sa partikular ang sistema ng paghahalaga o system of values at ang pananaw na laganap sa ating kultura, na sa ganang ami'y siyang pangunahing hadlang sa pagkakaroon ng tunay na pagkakaisa, kaunlaran at kapayapaan. Marami ang dayagnosis na binibigay ang mga sosyologo at sikologo, pero anim na kaisipan ang maituturo bilang pinakanegatibong mentalidad nating mga Pilipino sa kasalukuyan: (1) ang kaisipang "Kami-kami"; (2) ang kaisipang "Tayo-tayo"; (3) ang kaisipang "Kumapit sa Malakas"; (4) ang ang kaisipang "Puwede na 'Yan"; (5) ang kaisipang "Kwela ang Bongga"; at (6) ang kaisipang "Istetsayd Yata Yon." Suriin ang Sarili Ayon sa kaisipang "Kami-kami" ang unang dapat pahalagahan ng isang tao ay ang interes ng kanyang pamilya o kamag-anakan. Maganda kunsabagay ang pagpapahalagang ito, pagkat ang pagtataguyod at katapatan sa ating ina, ama, mga kapatid ay kapuri-puring katangian ng mga Pilipino. Sa karamihan sa atin, pamilya ang ating takbuhan sa anumang krisis sa buhay -- kapag tayo'y nagkakasakit, nagigipit sa pera, o nakikipag-away sa asawa. Pamilya ang ating sandalang mas matibay kaysa anupamang bangko o simbahan. At ito'y di katakataka, pagkat totoong hangal ang umasa sa gobyernong walang malasakit sa taumbayan. Sa kasamaang-palad, madalas na ang interes ng pamilya at sarili na lamang ang nagiging gabay ng ating mga gagawin kung kaya't wala na halos keber ang Pilipino sa kapakanan ng kanyang kapwa. Marami ang nakapupuna na ang Pilipino ay napakalinis sa kanyang pamamahay. Pero oras na siya'y lumabas sa kanyang bakuran ay naroong magkalat siya sa lansangan ng balat ng saging o balot ng kendi o bote ng sopdrink. Maingat siya sa pagtatapon ng layak sa basurahan sa loob ng kanyang bakuran, pero itatambak naman niya nang walang pakundangan ang basurang iyon sa kanal, estero o ilog o sa tabi ng bakod ng kanyang kapitbahay. Ito rin ang mentalidad na nagbubunsod sa ating "isahan" ang di natin kamag-anak -- sa pagdaraya ng timbangan, sa pagsingit sa linya sa sasakyan, klinika o groseri, at sa pag-uunahang makalusot sa mga interseksiyon. Bunga rin ng mentalidad na ito ang isip-alimango na ayaw magpalamang sa "ibang tao". Kilalang-kilala ang maraming Pilipino sa pagiging mainggitin at sinisiraan nila at hinahatak pababa ang sinumang makita nilang umaakyat sa buhay o propesyon. Tsismis at paninirang-puri ang sandata ng ayaw malamangan. At dahil pinakamahalaga ang pamilya, gagawin ng isang ina o ama ang lahat para maibigay sa anak ang inaakala nilang pinakamahusay na damit, edukasyon, gamit. Nariyang "lakarin" ang anak para mapasok sa isang paaralan kahit na malinaw sa entrans eksam na hindi kaya ng bata na mag-aral sa gayong eskwelahan. Nariyang pagtakpan o kunsitihin ang bunsong nambugbog ng isang basta nakursunadahan. Sabihin pa bang salot sa lipunan ang ganitong mentalidad. Ang kawalan ng pakialam sa kapwa ang dahilan kung bakit nakakalbo ang ating mga bundok at tuluyan nang nawawalan ng tubig ang ating mga dam at palayan; kung bakit nagkakabuhol-buhol ang trapik, nagbabara ang mga kanal at namamatay ang mga ilog; kung bakit nagagawa ng mga opisyal ng gobyerno ang pangungurakot sa kaban ng bayan; at kung bakit nagiging opisyal sa gobyerno ang mangungurakot. Ito ang dahilan kung bakit nakapagkamal ng kapangyarihan at kayamanan ang diktador at kauri niya at kanyang mga galamay. Ang kaisipang "Tayo-tayo" ay kamag-anak ng kaisipang "Kami-kami", pero ang binibigyang halaga nito ay ang rehiyonalismo, o ang pagkiling sa mga taong galing sa baryo o bayang ating tinubuan o sa rehiyong ating kinalakhan. Dahil sa kaisipang ito, agad nating pinagkakatiwalaan ang isang tao dahil pareho tayong Ilocano o Cebuano. Hindi masama ang magpahalaga sa kapakanan o kalinangan ng ating bayang tinubuan. Sa katunayan, ang kasaysayan ng bansa ay maraming halimbawa ng kabutihang maaaring ibunga ng ganitong uri ng patriotismo. Kung hindi sa katutubong relihiyon ng Bohol ay hindi sana nahikayat ni Tamblot na mag-alsa noong 1622 ang mga taumbayan laban sa mabigat na buwis na ipinataw ng mga Kastila. Pagmamahal din sa kanyang bayan sa Panay ang naging dahilan ng pag-aaklas ni Tapar noong 1663. Ngunit ang makitid na pagmamahal ding ito sa iba't ibang lugar na ating pinanggalingan ang pinagsamantalahan ng kolonisador. Natuwa ang mga Kastila sa ating walang-katapusang pag-iiringan. Lumakas sila sa ating pagbabangayan. Sa Samar, ang pag-aalsa ni Sumuroy noong 1649 ay pinasugpo sa mga Lutao ng Zamboanga. Sa Bohol, ang rebelyon ni Tamblot ay pinuksa ng mga Pampango at Cebuano. Kaya naman noong 1890, sinabi ni Rizal na isa sa mga pangunahing dahilan kung bakit walang kaunlaran sa Pilipinas ay ang kawalan ng mga katutubo ng kamalayang maaaring magbuklod sa kanila sa iba pang mga katutubong inaapi rin ng Espanya. Mula noong panahon ni Rizal hanggang ngayon ay tila lumala pang lalo ang rehiyonalismo, at umabot ito sa sukdulan sa panahon ng Batas Militar nang gamitin ng diktadura ang Ilocanismo para mapanghawakan nito ang Hukbong Sandatahan ng Pilipinas. Sabihin pa bang sa panahon natin ngayong hinihiklas ng nagtutunggaliang mga interes ang bayan, hindi maisasagawa ang rehabilitasyong pampulitika at pang-ekonomiya kung di magtutulungan ang iba't ibang rehiyon at grupong etnolingguwistiko ng bansa. Sa panahon natin, ang rehiyonalismo ay isa nang anakronismo. Ayon sa kaisipang "Kumapit sa Malakas", ang kailangang hanapin ng tao para mabuhay ay ang taong makakapitan niya sa kanyang mga pangangailangan. Kung tutuusi'y madaling maunawaan kung bakit umusbong ang ganitong kaisipan. Bago pa man dumating ang mga Kastila'y umaasa na tayo sa pinakamalakas na datu sa tribo. Sa panahon ng Kastila, at dahil sa bulok na pamamahala ng mga ito, nakita natin na wala namang mangyayari sa ating mga hinaing kung ang aasahan din lamang ay ang katuwiran o sarili at tapat na pagpupunyagi. Natuto tayong lumapit sa malakas. At kung wala tayong kilalang malakas na tao ay humahanap tayo ng kamag-anak o kakilala ng kamag-anak na maaaring may kilalang kakindatan naman ng taong malakas. At kung may kaaway tayo na malakas, humahanap din tayo ng kasukat na suklob nito para mapangalagaan ang ating interes. Sa gayon, nabuo ang napakasalimuot na sistema ng palakasan sa ating lipunan. Dahil dito, di tayo magkandatuto sa pagkakabit ng kung anu-anong titulo na "panghimas" sa mga taong malakas o may koneksiyon -- si gobernor, konsehal, atorni, o doktor, o si dating gobernor, sekretaryo, etc. Dahil dito, tinanggap na ng lipunan na ang Pilipino ay dapat maging awtoritaryan, at nabuo na rin sa isip ng marami sa ating mga pinuno na tama lamang na gamitin niya ang kanyang posisyon para mapaunlakan ang kahilingan ng mga kumakapit sa kanya, at karapat-dapat lamang na ibigay ng mga ito ang anumang hilingin niya -- gamot man ito o lason para sa bansa. Dahil dito, naghahalal tayo ng mga opisyal sa gobyerno, hindi dahil sa kanilang talino o kabutihang-loob o katapatan sa bayan kundi dahil may maaasahan tayo sa kanya o malalapitan natin siya kung mayroon tayong personal na suliranin. Magugulat pa ba tayo kung umabuso ang ating mga opisyal, samantalang tayo mismo ang kumukunsinti sa kanila at nag-uudyok na maglabis sa tungkulin. Ayon sa kaisipang "Puwede na 'Yan," hindi na kailangang paghirapan pa ng tao ang pagpapabuti sa kaniyang ginagawa o ang pagpapahusay o pagpapakinis sa kanyang trabaho -- maging ito'y sa eskwelahan o opisina, sa gobyerno man o pribadong sektor. "Maski paps" o maski papaano na lang ay pwede na -- tutal hindi naman nagreresitesyon palagi, tutal di naman mapapansin ng amo ko sa opisina, tutal mababa naman ang suweldo ko, tutal maliit naman ang pagbibilhan ko nito. Dahil sa pananaw na ito, pinalulusot na natin ang mga term paper na binubuo ng pinagtagpi-tagping sipi na kinopya nang walang atribusyon mula sa internet at sa iba't ibang libro, o pinapasa na lamang ang disertasyong ang kalidad ay mababa pa sa undergrad. Dahil sa pananaw na ito, naglaho na ang rikit ng mga takang kalabaw at dalaga na pinintahan ng buong tiyaga, ingat at pagmamahal at nawala na ring tuluyan ang mabubusising disenyo at samutsaring kulay ng dyipni at kariton ng sorbetes. Naparam ang pagmamalasakit sa kahusayan at kariktan, at namayani ang tinatawag nating kultura ng karaniwan at kahit-paano-na-lang o ang "culture of mediocrity." Madali kung sa madaling maintindihan kung bakit palasak ang ganitong aktitud sa Pilipino, dahil kalimita'y hindi sapat ang kompensasyong natatanggap niya sa kanyang trabaho. Pero madali rin namang maunawaan kung gaano kapanganib ang ganitong pananaw para sa bayan. Paano kung ito ang maging pananaw ng lahat ng Pilipino mula sa pinakamababa hanggang pinakamataas? Paano kung sabihin ng titser na puwede na kahit padaskul-daskol ang kanyang pagtuturo dahil iyon lang naman ang katumbas ng sahod niya? Paano kung sabihin ng doktor na hindi na lang niya pagbubutihin ang operasyon sa bato dahil taga-charity ward lang naman ang inoopera? Paano kung sabihin ng huwes na hindi na lang niya pag-aaralan ang kaso ng isang masaker dahil wala namang mapapakinabang sa pamilyang magsasaka ng mga namasaker? Alam nating lahat kung gaano kahalaga ang karampatang gantimpala para mabigyan ng tamang inisyatiba ang tao para magtrabaho nang mahusay. Pero kung hihintayin pa nating tumaas ang sahod nating lahat bago natin paghusayin ang ating gawain ay bababa na nang husto ang kalidad ng pag-iisip, pag-uugali, at pangangatawan ng Pilipino, ang batas at kaayusan, ang mga produkto at serbisyo. Babagsak na rin ang ating kabuhayan, pamahalaan at pangkalahatang lipunan. Sa kaisipang "Kwela ang Bongga," ang mahalaga ay ang nakikita ng tao sa labas, ang golpe-de-gulat, ang sosyal. Dahil sa kaisipang ito, pinahahalagahan natin ang mga usong pantalon, baro, sapatos, handbag; ang modang buhok, ang magandang mukha, ang bagong sasakyan. Nagtitilian ang ating mga kabanata sa mga cute na mga teen-age idols sa TV kahit na ang karamihan dito'y dalawa ang kaliwang paa at ang boses ay pambanyo lamang. Ang hinahanap na aliwan ng karamihan ay mga pantasya sa komiks at magasin, ang drama sa radyo at bakbakan sa pelikula. Ang nwes sa TV ay naging entertainment na. Nagkukumahog tayong umuwi sa gabi para malaman kung magkakabati na muli sina Yuri at Kat, kung ano ang gagawin ni Boris matapos sabihin sa kanya ni Morgana na pakakasalan ni Dimitri si Lorea. Nagkakandabaon tayo sa utang at nagsasangla pa ng ari-arian para makapaghanda ng napakaraming ulam at makapag-ayos ng bahay kung pista ng baryo o binyag, debut, bertdey, kasal ng ating mga anak. Naniniwala tayo na mabait ang isang tao dahil marunong magmano o mamupo sa matanda, na makamasa ang isang Presidente dahil may pabahay siya sa "mahihrap," na kaibigan ang Amerikano dahil sila ang nag-"liberate" sa atin, na may kalayaan ang bansa dahil may selebrasyon naman tuwing a dose ng Hunyo. Sabihin pa bang napakabigat ng implikasyon ng ganitong kababawan ng pag-iisip sa ating lipunan. Dahil sa pakitang-tao ay napipilitan tayong magwaldas ng hindi naman natin kaya. Dahil ang pananaw natin ay hanggang damit o balat na lamang, hindi nating masilip ang ginto sa loob ng isang tao at superpisyal ang tingin natin sa mga pangyayari at kaligiran. Naghahalal tayo ng tao sa gobyerno dahil paborito natin siyang artista o simpatiko siya o dahil tila mabait naman siya pagkat "inaabutan" tayo kapag siya'y nangangampanya noon. Nararahuyo tayo noon sa rebeldeng militar dahil maganda siyang lalaki at matsong-matso ang dating. Kahit na napakalaki ng ginawang pinsala sa bansa ng kanyang mga kudeta ay inihalal pa rin natin siya bilang senador. Ayon sa kaisipang "Isteytsayd Yata Yon," ang kanluranin ay superyor sa katutubo, ang maputi ay mas maganda kaysa kayumanggi, ang Amerikano ay mas mahusay sa Pilipino. Ang kaisipang kolonyal ay nag-uugat sa panahon ng Kastila nang tayo'y bininyagang "Indio" at nilibak bilang urong at pangit na lahi, mga isip-bata na kung may buntot lamang ay maaari nang maglambitin sa puno. Lumala pa ang kaisipang ito sa ilalim ng mga Amerikano nang bumaha sa bansa ang kulturang Amerikanisado, na nagsasabing di tayo sibilisado kung hindi tayo marunong mag-Ingles, hindi natin kilala si Shakespeare at T.S. Eliot, hindi tayo marunong mag-Amerikana o bestido, hindi tayo kalahi ng mga Elizabeth Taylor at Gwyneth Paltrow, at wala tayong bunggalow, kotse, radyo, telebisyon at washing machine. Maliwanag na namamayagpag pa rin ang kaisipang kolonyal ngayon. Ang mga artistang Pilipinong kinalolokohan natin ay ang mga tisoy at tisay. Gayon din ang mga itinatanghal nating beauty queen. Ang hinahanap natin ay Levis na galing sa Amerika (kahit hindi ito sukat sa katawan ng Pilipino) at hindi gawa sa Batangas o sa Bangkok lamang. Ang airwaves ay pinaghaharian ng American top hits, samantalang sa telebisyon ay seryeng de-lata ng Kano at Mehikano ang kinahuhumalingan o ginagaya natin. Sa media at edukasyon ay patuloy ang pag-iral ng Ingles, na isa sa pangunahing dahilan kung bakit hindi maabot ng masang Pilipino ang mga artikulong mapanuri at kritikal. Ingles din ang nagpapanatili sa guwang sa pagitan ng naghahari at pinaghaharian. Sa larangan ng pulitika, ang kaisipang kolonyal ang dahilan kung bakit nagpapatumpik-tumpik noon ang marami tungkol sa pagpapaalis ng mga base militar, at kung bakit ang presidente ng Pilipinas ay natataranta sa pagsuporta sa US sa Iraq War. Daan-daang taon na ang kaisipang ito sa ating bayan at ito ang isa sa mga pangunahing balakid sa ating pagiging tunay na bansang malaya. Wumawagayway nga sa mga tagdan ng mga paaralan at opisina ng gobyerno ang ating bandila pero nakatanghod pa rin tayo sa isang higit na malakas na bansa na ang interes na pinaglilingkuran ay hindi naman ang kapakanan ng Sambayanang Pilipino. Ang Sakit ng Kalingkingan Malubha nga kung sa malubha ang kanser ng lipunan ngayon. Ngunit kailangan pa bang masangkot sa mga suliraning ito? Bakit di na lang tayo manahimik? Sa ayaw natin o sa gusto, ang ating kasalukuyan at hinaharap, ang ating mga buhay at hanapbuhay, at pati na ang ating mga pangarap para sa ating sarili, pamilya at angkan--ang lahat ng ito ay apektado ng nangyayari at mangyayari sa ating lipunan. Ang ating kinabukasan ay nakakawing sa kinabukasan ng bansa. Ang sakit ng kalingkingan ay sakit ng buong katawan. Pero ano ang ating magagawa para makatulong sa pagbabanyuhay ng ating lipunan? Una, iwaksi ang kaisipang "Kami-Kami" at isaalang-alang na kapwa rin natin ang hindi natin kamag-anak. Buhayin ang tunay na pakikipagkapwa-tao, isang matandang pagpapahalaga ng mga Pilipino, na nakabatay sa paggalang sa karapatan ng iba. Alisin ang kaisipang "isahan" at puksain ang isip alimango at inggitan sa bahay, eskwelahan o pamahalaan. Mahalin ang mga kapatid, anak, at kamag-anak pero huwag magpadala sa bulag na pagmamahal na kumukunsunti sa masamang gawain. Ituro sa anak ang paggalang sa kapwa-tao, pagkat ang lapastangan ay lalapastanganin rin. Matuwa, huwag mainggit sa tagumpay ng iba, at magpursigi para magtagumpay din sa mabuting gawain. Pangalawa, paunlarin natin ang mga rehiyon ngunit wakasan na ang rehiyonalismo. Kailangang malinang ang likas na yaman at kultura ng ating mga baryo, bayan at lalawigan, pero isanib at ipailalim natin ang mga ito sa kapakanan ng buong sangkapuluan. Naniniwala kami sa desentralisasyon ng pamahalaan, pagkat ito marahil ang makapagrerenda sa mga abuso ng lokal na opisyal. Ito rin ang makapagbibigay ng insentibo sa mga lalawigan para mapabilis ang pagpapaunlad ng kanilang kabuhayang masyadong natali sa gobyerno sentral sa Maynila sa napakatagal nang panahon. Sa larangan ng kultura, pasiglahin natin ang mga sining na rehiyonal sa Cebuano, Iloko, Ilongo, Waray, Bikol at iba pang wika, sa mga grupong minoridad, sapagkat ang mga ito ang magiging buto at laman ng kulturang pambansa. Gayunman, ang paglinang sa yaman ng mga rehiyon ay hindi dapat magdulo sa rehiyonalismo. Kailangang ituon natin ang ating mga pananaw di lamang sa interes ng ating rehiyon kundi sa kapakanan ng buong bansa. Kaugnay nito, dapat igalang natin ang iilang mga simbolo ng ating bansa tulad ng awit na pambansa, at huwag sansalain ang paglaganap at paglakas ng iisang lingua franca na magsisilbing tulay na mag-uugnay sa iba't ibang rehiyon at interes ng sangkapuluan. Pangatlo, buwagin ang sistema ng palakasan. Ito ang isa sa mga masasamang kaugalian nating mga Pilipino. Higit pa rito, huwag nating ihalal ang opisyal na gumagamit ng sistemang ito, at huwag tayong laging umasa na lamang sa taong malalapitan o makakapitan. Sa halip nito, magbuo tayo ng ibang uri ng lakas, iyong lakas na nanggagaling hindi sa itaas o sa sentro, kundi sa ibaba, sa pakikiisa sa kapwa, sa pag-oorganisa, sa paggawa ng hakbang bilang nagkakaisang pangkat na hindi maaaring balewalain ng mga nasa poder. Tandaan natin na kaya naghari ang diktadura noon ay dahil na rin sa ating pagpapabaya at sa ating pagkunsinti sa taong "malakas." Pero tandaan din natin na napabagsak lamang ang diktador nang magkaisa ang taumbayan at nang magsanib ang iba't ibang sektor at uri sa EDSA noong 1986. Huwag umasa kay Malakas, sa sinumang malakas. Bumuo ng sarili nating kapangyarihan ng nagkakaisang mamamayan. Sa gayo'y masasawata natin ang pangungurakot ng nasa poder, ang pananakot ng sandatahan, ang pagyurak sa karapatang pantao. Pang-apat, saan man tayo naroroon, sinupin at pakinisin natin ang ating gawain. Sa bahay ay maging mabuting ina, ama, anak. Sa paaralan ay maging mahusay na guro, estudyante at mananaliksik. Sa pamahalaan ay maging malinis at epektibong senador, konggresista, gobernador, meyor, konsehal, sekretaryo. Sa propesyon ay maging mahusay na arkitekto, doktor, abugado, inhinyero, karpintero, latero, kantero, elektrisyan. Sa larangan ng sining ay maging mahusay na pintor, iskultor, musikero, aktor, direktor, dibuhista, manunulat, TV host, radio commentator. Huwag magpadala sa awa-sa-sarili dahil sa liit ng kikitain. Gawin natin ang ating trabaho hindi ayon sa ating kikitain kundi ayon sa pamantayang itinakda natin para sa ating sarili. Tandaan na ang taong may mataas na pamantayan para sa kanyang gawain ay taong may galang sa sarili, at ang gayong tao ay hindi papayag sa padaskul-daskol na trabaho ng sinuman -- maging siya'y pangulo ng bansa, o meyor ng isang maliit na bayan, sekretaryo ng edukasyon o guro ng isang paaralang elementarya. Ang pagsunod sa mataas na pamantayan ay magdudulo sa propesyunalisasyon, at ang propesyunalisasyon ang isa sa mga batayan ng tunay at epektibong demokrasya. Sa kasalukuyan, ang akademya na lamang marahil, partikular ang UP, ang isa sa natitirang institusyon na naninindigan pa rin para sa mataas na pamantayan ng pagtuturo at ng pananaliksik, para sa excellence o kagalingan. Kung kaya naman napakalaki ng responsibilidad ng ating mga guro at estudyante na, kahit ano pa man ang gawin ng mga hunghang na pulitiko sa ating badyet, ay hindi natin ikokompromiso o ipapariwara ang ating integridad. Singkahulugan ng integridad na iyan ang masusi at matiyagang pananaliksik, ang maayos at matalisik na pagtuturo, ang matiyagang paggabay sa lahat ng antas ng mga mag-aaral, at higit sa lahat, ang walang-puknat at walang-sawang pagsusumikap. Tulad ng laging siansabi ng isa sa ginagalang kong guro sa UP, si Prop. Teodoro Agoncillo, "there is no such thing as genius. Genius is 95 percent perspiration and 5 percent inspiration." Panlima, linangin ang pag-iisip na kritikal. Huwag padala sa sinabi lamang ng awtoridad o matanda. Huwag tayong masilaw sa pakitang-tao o magandang mukha o biste. Huwag basta marahuyo sa mga panga-pangako, lalo na ng mga pulitiko. Ang paglinang sa kaisipang kritikal ay kailangang magsimula sa bahay, sa pagpapalaki ng anak. Nakagawian na ng maraming magulang ang maging mumunting diktador sa kanilang pamamahay. "Ang bata ay di dapat sumagot kundi sumunod lamang." Totoo ito lalo na kung di sapat ang pag-iisip at kaalaman ng bata. Pero kung ang bata ay nagsisimula nang magtanong, sana naman ay hayaan itong gumamit ng sariling katuwiran. Huwag sansalain ang kanyang sinasabi dahil lamang sa siya'y bata, pagkat alam natin na maaaring tama ang sinasabi ng bata. Gayundin, sa mga paarala'y dapat nang iwaksi ang tinatawag na "banking method" -- yaong pagtuturo na dinidikta lamang ng titser ang lahat ng datos na puspusan namang itinatala ng estudyante sa kanyang notbuk, at pagkaraa'y kakabisahin o igagawa ng kodigo at pagkatapos ay ibabalik nang buong-buo at di pinag-isipan sa guro para makakuha ng mataas na grado. Lumaki tayong lahat sa pagiging kabisote pero hindi tao o mamamayan ang ibubunga ng ganitong sistema kundi loro o asong turo. Higit pa kaysa pagbibigay ng datos sa bata, ang matayog at tunay na layunin ng edukasyon ay turuang magsuri at mag-analisa ang bata para malaman niya kung paano haharapin ang lipunang kanyang kinabibilangan. Maaaring hindi niya matandaan sa kanyang pagtatapos kung anu-ano ang mga taon ng paghihimagsik ni Dagohoy o Tamblot, pero kung naiintindihan niya kung bakit nag-alsa ang mga ito laban sa Kastila ay malaki nang tubo sa puhunang pagod ng sinumang guro. Pang-anim, hunusin na ang kaisipang maka-banyaga at itaguyod ang kamalayang Pilipino. Dapat gumawa ng kongkretong hakbang ang ating pamahalaan para ilimita ang pagpasok ng banyagang pelikula, programa sa telebisyon at mga awitin sa radyo, at paramihin ang mga pelikula, palabas sa telebisyon at mga awiting gawa ng Pilipino para maprotektahan ang ating mga artista. Dapat ipagbawal ang mga patalastas na gumagamit ng modelong puti at ipinangangalandakan ang "stateside quality". Sa kabilang banda, dapat na isakatuparan ang Pilipinisasyon ng buong sistema ng edukasyon, dapat ituro sa mga bata ang kasaysayan at kulturang Pilipino sa punto-de-bista ng katutubong Pilipino, dapat gamitin ang Filipino at mga katutubong wika bilang wika ng pagsulat at pakikipagtalastasan. Gayundin, alamin natin ang mga produktong Pilipino na may mataas na uri at ating bilhin ang mga ito para mabuhay at yumabong ang kapital na Pilipino. Higit sa lahat, puksain natin ang ugat ng kaisipang banyaga--ang kaisipang nangmamata sa lahi at kulturang Pinoy. Tulad nina Doña Victorina at Doña Consolacion, ang ating pagsamba sa kulturang Kanluranin ay kaakibat ng ating paghamak sa katutubo nating kalinangan. Ito ang pinanggalingan ng "Pinoy-bashing" na nagsasabing ang Pinoy nga raw ay likas na mababa ang uri at panlasa, korap at walang prinsipyo, makasarili at walang malasakit sa bayan. Dagdag pa nila, "the Filipino is eminently negotiable." Malinaw na rasista ang ganitong mga pang-uuyam at rasista din ang mga Pilipinong naniniwala sa ganitong akusasyon. Pagkat ano nga ba ang kinalaman sa lahi ng mga katangiang ito? Kung may Pilipinong mababaw ang kaligayahan, meron din namang malalim ang pag-iisip at pag-unawa (tulad ng mga nasa harap ko ngayon, sana). Kung may Pilipinong mukhang pera, may Pilipinong walang katapat na presyo. Kung mayroong masyadong makasarili, mayroon din namang handang mamatay dahil sa makabayang prinsipyo. Tulad ng rasismo sa alin pa mang dako ng daigdig, ang anti-Pilipinismo ay konseptong ampaw. Kung wala sa lahi, nasaan nga kaya ang problema? Sa aming palagay, ang suliranin ng marami sa ating Pilipino ay, aminin man natin o hindi, nasa hindi natin pagtanggap sa realidad ng ating pagiging Pilipino. Sa kaibuturan ng ating budhi ay rasista ang marami sa atin at lumalabas ito kapag nagkakaroon tayo ng pagkakataong makaalpas sa ating pagiging Pilipino. Narito ang isang halimbawa. Nang kasalukuyang nagtuturo ako sa UC Berkeley noong taong 2001, nagkahuntahan kami ng isang sophomore na second-generation Filipino-American (pinanganak na siya sa States pero ang magulang niya ay immigrants). Anya, gustong-gusto raw niyang matutuhan ang kulturang Pilipino at lalo na ang wikang Pilipino, pero kinagalitan siya ng kanyang magulang nang malamang nag-enrol siya sa Tagalog. Sabi raw ng ina niya, "You are wasting your time. Why do you want to learn Tagalog? The point is to speak English without an accent." Ang mahalaga, ayon sa ina, ay maging bahagi ng American mainstream ang kanyang anak at mangyayari ito kapag hindi na napupuna, pagkat nabura na, ang pagiging Pilipino niya. Pero ang ironiya ng sitwasyon ay ito: hindi kailanman lubusang matatanggap ng mga puting Amerikano ang ganitong Pilipino (gaano man kahusay ang kanyang Ingles), hindi lamang dahil ang kulay at hitsura niya ay hindi puti kundi lalo't higit, dahil ni hindi niya matanggap ang kanyang sarili bilang Pilipino. At iyan nga marahil ang una nating dapat gawin -- ang tumungo sa harap ng salamin at buong taimtim na kilatisin ang kulay ng ating balat at ang tabas ng ating mga mata, ilong, bibig at tenga, at tuklasin/tiyakin sa ating mga sarili na tayo nga ay lahing Pilipino. Pangalawa, at mas mahalaga, unawain natin na ang ating pagiging Pilipino ay hindi aksidente ng kasaysayan, kundi manapa'y tadhana ng sansinukob. Ito'y tinakda sa atin tulad ng ating magulang at mga kapatid, kamag-anakan at kaibigan, eskwela, kamag-aral at guro, at iginawad sa atin ng kalikasan, tulad ng ating mga talento marami man o kaunti, ng ating normal o may kapansanan na pangangatawan, ng mga kondisyong kinapapalooban natin ngayon sa ibig man natin o hindi. Sa katagang sabi, may dahilan ang ating pagiging Pilipino sa panahon at lunang ito, at bahagi ng ating buhay ay dapat iukol sa pagtuklas ng misyong kaakibat ng pagiging Pilipino natin. Hangga't hindi natin ito hinaharap nang buong kamalayan, hindi tayo mapapakali at mabuway ang ating magiging buhay. Subalit sa sandaling yakapin natin ang ating identidad, lalago at mamumukadkad ang ating lahi at hahalimuyak sa buong sansinukob ang henyo ng ating pagkaPilipino. Totoong malubha ang sakit ng bayan ngayon at mahaba pa ang ating lalakbayin para makarating sa minimithing kaunlaran ng bayan. Pero kung tayo'y patuloy na magpupunyagi at magsisimula ng pagbabago ng ating mga sarili, sa ating pamamahay, opisina, o paaralan, tayo at ang iba pa nating kapanalig ang makalilikha ng isang bagong Pilipinas. Bilang pangwakas, nais kong anyayahan kayong lahat -- mga minamahal kong estudyante, at kasamang mga guro, mga ginagalang na panauhin, at kaibigang ginigiliw, bigkasin po natin nang sabay-sabay, bilang panata sa ating Inang Bayan ang sinaunang tulang nilimbag noong 1605, na nilapatan ko ng bagong pangwakas na taludtod